Έκτη αίσθηση

Φανταστείτε ότι περπατάτε άσκοπα στην πόλη και ξαφνικά συνειδητοποιείτε ότι βρεθήκατε σ' έναν άγνωστο δρόμο. Γύρω σας βλέπετε μόνο ύποπτα πρόσωπα, με μάλλον εχθρικές διαθέσεις.

Νιώθετε ότι βρίσκεστε σε κίνδυνο. Και, επιπλέον, ότι ξένα μάτια σάς καρφώνουν πισώπλατα. Θέλετε να φύγετε αμέσως από κει και να βρεθείτε στο κέντρο τής πόλης. Μπορείτε όμως να εμπιστευτείτε την αίσθηση προσανατολισμού σας; Και είναι πράγματι αλήθεια ότι κάποιος σας κοιτάζει εχθρικά;

Μόνο πρόσφατα οι νευροεπιστήμονες σε όλο τον κόσμο άρχισαν να επικεντρώνουν τις έρευνές τους σ' αυτές τις μυστηριώδεις εκδηλώσεις τού νου, τις οποίες θα μπορούσαμε να περιγράψουμε συνολικά ως "έκτη αίσθηση". Να λοιπόν τι κατάφεραν ν' ανακαλύψουν μέχρι σήμερα για την ύπαρξη ή όχι μιας άλλης αίσθησης πέρα από τις πέντε γνωστές.

Η αίσθηση κινδύνου

Το DVD παίζει την Ψυχώ του Άλφρεντ Χίτσκοκ ή το Hellraiser του Κλάιβ Μπάρκερ ή τον Τρόμο στο Δρόμο με τις Λεύκες του Ουές Γκρέιβεν, ταινίες δηλαδή που μας εξασφαλίζουν τις πιο ανατριχιαστικές συγκινήσεις. Μάλιστα, μερικοί από μας αρκεί ν' ακούσουν το όνομα του Μπάρκερ ή του Γκρέιβεν για να νιώσουν αμηχανία ή φόβο. Πράγματι, οι παραπάνω σκηνοθέτες έχουν τη μοναδική ικανότητα να δημιουργούν εξοντωτικές σκηνές τρόμου, χρησιμοποιώντας επιδέξια όλα τα εκφοβιστικά στοιχεία που τους παρέχει η κινηματογραφική τέχνη: σοκαριστικό μοντάζ, παράξενους ήχους, υποβλητική ατμόσφαιρα, σπέσιαλ εφέ κ.ο.κ. Ουσιαστικά εκμεταλλεύονται όλους τους αυτόματους και υποσυνείδητους ψυχολογικούς μηχανισμούς που μας προκαλούν άγχος, φόβο ή πανικό. Από βιολογικής σκοπιάς, αυτοί οι ψυχολογικοί μηχανισμοί είναι εξαιρετικά χρήσιμοι. Το να αισθανόμαστε φόβο είναι σε ορισμένες περιπτώσεις ένα ωφέλιμο και, μερικές φορές, σωτήριο συναίσθημα, το οποίο σχεδόν πάντα θα πρέπει να εμπιστευόμαστε. Στην ιστορία τού είδους μας, ο φόβος αποδείχθηκε απαραίτητος για την επιβίωσή μας και μας βοηθά να βγαίνουμε από πολύ επικίνδυνες καταστάσεις - αν, φυσικά, δεν εμφανίζεται αρκετά συχνά ή σε αδικαιολόγητες περιστάσεις. Τότε πρόκειται για σύμπτωμα παθολογικών καταστάσεων (φοβίες), οι οποίες πρέπει να θεραπευτούν από γιατρό.

Η διαίσθηση

Όμως πώς είναι δυνατό να νιώθουμε φόβο απλά και μόνο ακούγοντας κάποια μουσική ή παρακολουθώντας τις εκφράσεις των ηθοποιών, χωρίς δηλαδή να βιώνουμε οι ίδιοι μια επικίνδυνη κατάσταση; Στην πραγματικότητα, ένα μεγάλο κομμάτι τής νοητικής μας ζωής εκτυλίσσεται έξω από τη σφαίρα τής συνείδησης. Κυριαρχείται από "διαισθήσεις", η ρίζα των οποίων βρίσκεται στα βαθύτερα στρώματα του νου. Η ορθολογική, επαγωγική σκέψη χρησιμοποιεί τη γλώσσα και στηρίζεται σ' αυτή. Οι άνθρωποι όμως άρχισαν να μιλούν περίπου πριν από 400 χιλιάδες χρόνια, ενώ ο Homo Habilis, από τον οποίο προερχόμαστε, έζησε πριν από 2,1 εκατομμύρια χρόνια. Για να επιβιώσει, διέθετε κυρίως την ικανότητα να διαισθάνεται τον κίνδυνο. Αυτό του επέτρεπε ν' αντιδρά ενστικτωδώς, με φυγή ή επίθεση, στην περίπτωση κινδύνου. Η γλώσσα, μάλιστα, θα μπορούσε να θεωρηθεί ως τροχοπέδη στην έκφραση του κόσμου τής διαίσθησης. Η Νάνσι Έτκοφ, του Massachusets General Hospital στη Βοστόνη (ΗΠΑ), απέδειξε πρόσφατα ότι η γλώσσα εμποδίζει επίσης και την ικανότητά μας ν' αντιλαμβανόμαστε τα ψέματα. Πώς αποδεικνύεται αυτό; Μια έρευνα που μόλις ολοκληρώθηκε αποκάλυψε ότι ασθενείς που πάσχουν από αισθητική αφασία, δηλαδή είναι ανίκανοι να κατανοήσουν το νόημα των λέξεων, μπορούν πολύ πιο εύκολα να εντοπίσουν τα ψέματα που προβάλλονται σε μια βιντεοσκοπημένη ταινία - εντόπισαν το 73% των ψεμάτων, ενώ οι φυσιολογικοί θεατές το 50%.

Η υπόγεια σκέψη

Πρέπει να εμπιστευόμαστε τη διαίσθησή μας; Στα επαγγέλματα υψηλού κινδύνου, αναμφίβολα? όπως ο αρχιπυροσβέστης, που νιώθει "ότι κάτι δεν πάει καλά" και διατάζει την ομάδα του ν' απομακρυνθεί λίγα λεπτά πριν καταρρεύσει το δάπεδο ή ο γιατρός, ο οποίος, φαινομενικά αδικαιολόγητα, δίνει αντιβίωση σ' ένα νεογέννητο στη θερμοκοιτίδα, ενώ αμέσως μετά αυτό εκδηλώνει μια σοβαρή μόλυνση. Αυτή η συμπεριφορά τους δε βασίζεται σε "εξωαισθητήριες αντιλήψεις", αλλά σε "μη συνειδητές" αισθητηριακές αντιλήψεις, οι οποίες δεν ανέρχονται ποτέ στη σφαίρα τής συνείδησης.

Η ύπαρξη τέτοιου είδους αντιλήψεων έχει αποδειχθεί πειραματικά. Αν προβάλλουμε μία λέξη σε μια οθόνη για ένα ελάχιστο κλάσμα χρόνου (0,035 του δευτερολέπτου) ώστε να είναι αδύνατο να διαβαστεί συνειδητά, μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι τη "θυμόμαστε" τις επόμενες 24 ώρες. Με ανάλογο τρόπο, το έμπειρο αφτί τού πυροσβέστη συλλαμβάνει ακόμα και τον ελάχιστο τριγμό ή ο γιατρός που αναγνωρίζει αδιόρατες αλλαγές τής αναπνοής ή του χρώματος του βρέφους, αν και δεν έχουν το χρόνο ν' αντιληφθούν συνειδητά περί τίνος πρόκειται,. Συχνά λοιπόν διαπιστώνουμε ότι υπάρχει ένας υπόγειος τρόπος σκέψης, ασυνείδητος και φαινομενικά αδικαιολόγητος ή άσκοπος. Ένας "εναλλακτικός" τρόπος σκέψης που έχει ελάχιστα μελετηθεί είναι ένα είδος νοητικής προβολής, η οποία σχετίζεται στενά με τη δημιουργικότητα. Ο διάσημος Λάινους Πόλινγκ, που ανακάλυψε τη θεωρία τού "χημικού δεσμού", ο Τζόνας Σολκ, που ανακάλυψε το εμβόλιο κατά της πολιομυελίτιδας, και πολλοί άλλοι σημαντικοί επιστήμονες παραδέχτηκαν ότι το βραβείο Νόμπελ που κέρδισαν για τις πρωτότυπες ιδέες τους το χρωστούν σ' έναν αρχικά διαισθητικό τρόπο σκέψης. Κατόπιν, βέβαια, απαιτήθηκαν χρόνια ορθολογικής έρευνας για ν' αποδείξουν την αλήθεια της διαίσθησής τους.

Προσανατολισμός

Οι ικανότητες προσανατολισμού ορισμένων ζώων είναι θρυλικές. Τα αποδημητικά πουλιά κάνουν τεράστια ταξίδια καθοδηγούμενα από το μαγνητικό πεδίο τής Γης και διαθέτουν νευρικά κυκλώματα ικανά ν' αποτυπώνουν όλες τις αλλαγές προσανατολισμού τής πτήσης. Τι συμβαίνει όμως με τα θηλαστικά; Ο Τζέιμς Ρανκ, του State University της Νέας Υόρκης, μελετά την ανθρώπινη ικανότητα προσανατολισμού. Αφού κάλυψε τα μάτια σε μια ομάδα εθελοντών που ήταν καθισμένοι σε μια περιστρεφόμενη καρέκλα, τους ζήτησε να προσπαθήσουν να σταματήσουν, μετά από πολλές περιστροφές, στο σημείο εκκίνησης. Προς μεγάλη του έκπληξη ανακάλυψε ότι οι περισσότεροι, μετά από αρκετούς γύρους, ήταν σε θέση να σταματούν το σημείο εκκίνησης με απόκλιση μέχρι 30°. Πώς το καταφέρνουν; Πιθανόν χάρη σε κάποια κύτταρα του εγκεφάλου που λειτουργούν σαν πυξίδες και σε κάποια άλλα που ανασυγκροτούν τον τοπογραφικό χάρτη τού γύρω περιβάλλοντος. Μια σημαντική ομάδα νευροεπιστημόνων στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, υπό τη διεύθυνση του Έντμουντ Ρολς, μελέτησαν λεπτομερώς τη λειτουργία τού ιππόκαμπου σε πιθήκους.

Αυτοί οι επιστήμονες ανακάλυψαν ότι ο ιππόκαμπος, που θεωρείται αποθήκη των τοπολογικών αναμνήσεων του εγκεφάλου, περιέχει νευρώνες που ονομάζονται "κύτταρα του γεωγραφικού χάρτη ή NDR". Αυτοί οι νευρώνες ενεργοποιούνται αποκλειστικά όταν ο πίθηκος κοιτάζει προς μία και μόνο κατεύθυνση μέσα στο εργαστήριο. Κάποια άλλα κύτταρα (τα κύτταρα πυξίδες), που βρίσκονται στον κροταφικό λοβό, πάνω από το αφτί, ενημερώνουν τον υπόλοιπο εγκέφαλο προς ποια κατεύθυνση κοιτάζει το κεφάλι τού ζώου. Ένα απ' αυτά τα κύτταρα αναπαριστά το Βορρά και ενεργοποιείται όταν το κεφάλι τού ζώου στρέφεται προς το Βορρά. Άλλα κύτταρα αναπαριστούν τα υπόλοιπα σημεία τού χώρου. Υποθέτουν λοιπόν ότι το ζώο είναι ικανό να υπολογίζει τη θέση του συνδυάζοντας τις πληροφορίες που προέρχονται απ' αυτές τις δύο ομάδες κυττάρων - τα κύτταρα-πυξίδες κι εκείνα του τοπογραφικού χάρτη.

Άραγε τα ίδια ή παρόμοια κύτταρα καθοδηγούν και την "αίσθηση προσανατολισμού" στον άνθρωπο; Μάλλον ναι, όπως υποστηρίζει η Ιλέινορ Μαγκνάιβ, του ινστιτούτου νευρολογίας στο Λονδίνο. Μελετώντας τον εγκέφαλο των ταξιτζήδων του Λονδίνου, ανακάλυψε ότι όταν κινούνται στην πόλη ενεργοποιούν τον ιππόκαμπό τους, που είναι πιο αναπτυγμένος από εκείνον των άλλων επαγγελματιών. Το πώς ακριβώς λειτουργούν αυτά τα κύτταρα δεν είναι ακόμα γνωστό.

Ο έρωτας; Από τη μύτη πιάνεται...

Η μύτη των ζώων, από τα πτηνά έως τους πιθήκους, περιλαμβάνει εκτός από το όργανο της όσφρησης και το υνιορρινικό όργανο. Είναι ο δέκτης χημικών μηνυμάτων που ρυθμίζουν την αναπαραγωγική και την αμυντική συμπεριφορά. Τι ισχύει όμως για τον άνθρωπο; Όπως εξηγεί ο Μπάρι Κέρερν, του τμήματος ζωικής συμπεριφοράς στο πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, στην Αγγλία, "η ανθρώπινη συμπεριφορά δεν εξαρτάται από ένα μόνο βιολογικό παράγοντα. Έτσι η αναπαραγωγική του συμπεριφορά είναι ανεξάρτητη από τις ορμόνες τού οίστρου, καθώς κι από τη μητρική συμπεριφορά. Ακόμα και τα ανατομικά δεδομένα επιβεβαιώνουν αυτό το γεγονός. Σ' ένα δείγμα 564 ενηλίκων, το 70% δεν είχε το υνιορρινικό όργανο". Όμως παρά τις αντίθετες ενδείξεις, κάποιοι επιστήμονες επιμένουν ότι και στον άνθρωπο η ερωτική έλξη εξαρτάται κυρίως από τη μύτη.

Η αίσθηση του χρόνου

"Υπάρχουν άτομα ικανά να ξυπνούν λίγα λεπτά πριν χτυπήσει το ξυπνητήρι", μας εξηγεί η Μάρθα Τζίλετε, καθηγήτρια στο πανεπιστήμιο του Ιλινόις (ΗΠΑ), ειδική στην έρευνα των βιολογικών ρολογιών. "Το πού ακριβώς εντοπίζεται αυτή η ικανότητα δεν το γνωρίζουμε. Υποψιάζομαι όμως ότι βασίζεται σε ενδείξεις που προκύπτουν από την ικανότητα του εσωτερικού μας ρολογιού να κρατά ένα ρυθμό 24 ωρών". Πράγματι, οι τελευταίες έρευνες αποδεικνύουν ότι οι βασικοί ρυθμοί τού σώματος, δηλαδή οι αλλαγές τής θερμοκρασίας και του κύκλου ύπνου-εγρήγορσης, ελέγχονται από τα γονίδιά μας. Όμως ο βασικός ωρολογιακός μηχανισμός, που ονομάζεται "υπερχιασματικός πυρήνας", βρίσκεται βυθισμένος στους δαιδάλους του εγκεφάλου μας και δεν είναι μεγαλύτερος από το κεφαλάκι μιας καρφίτσας.

Κυνηγοί φαντασμάτων

Φαίνεται πως έχει περάσει ανεπιστρεπτί η εποχή των "κυνηγών φαντασμάτων" - ρομαντικοί ερευνητές τής ψυχόσφαιρας, οι οποίοι προσπάθησαν να επικοινωνήσουν τηλεπαθητικά ή ψυχοκινητικά με νεκρούς και όντα από το υπερπέραν. Ανέκαθεν ο άνθρωπος γοητευόταν από τις εκπληκτικές ικανότητες της νόησής του και πίστευε, ή ήλπιζε, ότι ο νους του μπορούσε να υπερβεί τους περιορισμούς τού υλικού κόσμου. Η επιστημονική έρευνα του εγκεφάλου (νευροεπιστήμη) και της λειτουργίας του, δηλαδή των νοητικών φαινομένων (γνωσιακή επιστήμη και ψυχολογία), απομυθοποίησε οριστικά τον ανθρώπινο νου. Οι "κρυφές" δυνάμεις τού νου αποκαλύπτουν την προσωρινή άγνοιά μας για πολλές λειτουργίες τού εγκεφάλου.