Υπόθεση Μήδεια: Είναι αυτοκαταστροφική η ζωή στη Γη;

Είναι η Γη ένα καλόβολο μέρος που κάνει ό,τι μπορεί για να διατηρήσει την ισορροπία του, ώστε η ζωή να συνεχίζει να αναπτύσσεται παρά τις πάσης φύσης «τρικλοποδιές» που βάζουν οι άνθρωποι και ο τεχνολογικός πολιτισμός τους;

Η ιδέα αυτή, που προβλήθηκε εμβληματικά ως η «Υπόθεση της Γαίας» από το βρετανό επιστήμονα Τζέημς Λάβλοκ, έχει προωθήσει την αντίληψη ότι η Γη συμπεριφέρεται σαν ένα είδος γιγάντιου ενιαίου «ζωντανού» οργανισμού, με τα πολύπλοκα οικοσυστήματά της να αυτοεπιδιορθώνονται και να αλληλοσυμπληρώνονται, όταν κάτι πάει στραβά.
Τώρα ένα νέο ανατρεπτικό βιβλίο από τον Πίτερ Γουόρντ, καθηγητή Βιολογίας και Γεωεπιστημών στο πανεπιστήμιο της Ουάσιγκτον, έρχεται να παρουσιάσει την ακριβώς αντίθετη εικόνα: Η Γη στην πραγματικότητα είναι αφιλόξενη για τη ζωή και ίσως γι’ αυτό φταίει η ίδια η ζωή, η οποία μέσα από τη διαρκή εξέλιξή της έχει απρόσμενες και συχνά αρνητικές επιπτώσεις για το περιβάλλον.
Αντί για την καλοκάγαθη θεά Γαία, ο Γουόρντ προτιμά τη μοχθηρή Μήδεια της ελληνικής μυθολογίας. Στο βιβλίο του «H Υπόθεση Μήδεια: Είναι τελικά αυτοκαταστροφική η ζωή στη Γη;», που μόλις εκδόθηκε από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις του Πανεπιστημίου Πρίνστον, υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι καλά θα κάνουν να χρησιμοποιήσουν τη διαθέσιμη τεχνολογία (π.χ. την τροποποίηση μικροβίων για διατροφικούς και ενεργειακούς λόγους) για να διαχειριστούν το φυσικό περιβάλλον τους, αλλιώς αντιμετωπίζουν τον κίνδυνο μιας δυνητικής εξαφάνισης αν η Γη αφεθεί μόνη της να διαχειριστεί τα του οίκου της.
Για να υποστηρίξει το επιχείρημά του, θυμίζει πόσες μαζικές εξαφανίσεις ειδών έχουν ήδη συμβεί στην ιστορία του πλανήτη μας, χωρίς καν ο άνθρωπος να είναι παρών και άρα να μπορεί να θεωρηθεί υπεύθυνος ότι εξαιτίας του τα οικοσυστήματα αποσταθεροποιήθηκαν (όπως υποστηρίζει η υπόθεση της Γαίας).

Εκδικητική φύση?
Ο Γουόρντ αναφέρει διάφορα παραδείγματα που, όπως λέει, δείχνουν ότι η Γη έχει «εκδικητική» φύση, σαν τη Μήδεια, που σκότωσε τα δύο παιδιά που είχε κάνει με τον Ιάσονα. Μεταξύ άλλων αναφέρει:
H εξέλιξη των οργανισμών που παράγουν οξυγόνο οδήγησε δύο φορές τη Γη σε εποχές παγετώνων, καθώς το διοξείδιο του άνθρακα, που είναι ζωτικό για τη φωτοσύνθεση, αφαιρέθηκε από την ατμόσφαιρα (εξαφανίζοντας το φαινόμενο του θερμοκηπίου) και έτσι η θερμοκρασία της Γης έπεσε δραματικά.
H εξέλιξη των πρώτων πραγματικών ζώων προκάλεσε την εξαφάνιση των περισσότερων μικροβίων, γεγονός που οδήγησε μεν σε πιο πολύπλοκες μορφές ζωής, αλλά από την άλλη και σε ένα τρομερά μικρότερο όγκο ζωντανής ύλης.
H εξέλιξη των πρώτων δασών, πριν από 400 εκατομμύρια χρόνια, θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στην ιστορία του πλανήτη μας.
Όμως, οι ρίζες των δέντρων, καθώς εξαπλώνονταν, ανάγκασαν τους μέχρι τότε βράχους που ήσαν κάτω από την επιφάνεια να εκτεθούν στην επιφανειακή φθορά, μια διαδικασία που επίσης οδήγησε στην αφαίρεση του διοξειδίου του άνθρακα από την ατμόσφαιρα και προκάλεσε μια νέα εποχή των παγετώνων πριν από 90 εκατομμύρια χρόνια.

Πολύτιμο το διοξείδιο του άνθρακα!
Σύμφωνα με τον Γουόρντ, αποτελεί τραγική ειρωνεία ότι αυτή την εποχή η Γη διαθέτει άφθονο διοξείδιο, το οποίο, ενώ θα έπρεπε να το αποθηκεύουμε σε μια «τράπεζα», γιατί κάποτε θα το χρειαστούμε, κάνουμε ό,τι μπορούμε για να το μειώσουμε. Σύμφωνα με το απαισιόδοξο σενάριό του, με βάση τις παρατηρήσεις για το τι έχει συμβεί στην ιστορία της Γης μέχρι τώρα, το διοξείδιο του άνθρακα αφαιρείται σταδιακά από την ατμόσφαιρα και αποθηκεύεται σε δέντρα, βράχους και ωκεανούς.
Οι διαδικασίες αυτές θα συνεχιστούν ώσπου το ατμοσφαιρικό διοξείδιο του άνθρακα μειωθεί στα 10 μέρη ανά εκατομμύριο (από 380 μέρη που είναι σήμερα, εμφανίζοντας ανοδική τάση), οπότε δεν θα μπορούν πια να ζήσουν τα φυτά. Από τη στιγμή που θα εξαφανιστούν τα φυτά, μέσα σε 20 εκατομμύρια χρόνια το οξυγόνο θα μειωθεί μόλις στο 1% της συνολικής ατμόσφαιρας και η ζωή, όπως την ξέρουμε σήμερα, θα σταματήσει.
«Τότε θα έχουμε φθάσει σε ένα σημείο όπου θα είναι για πάντα αδύνατο να ξαναφέρουμε τη ζωή και τη βιοποικιλότητα πίσω. Θα είναι για πάντα αδύνατο να επαναφέρουμε μια ατμόσφαιρα πλούσια σε οξυγόνο. Αυτή δεν είναι η Γαία.
Είναι το αντίθετο της Γαίας», όπως δήλωσε χαρακτηριστικά, επιμένοντας ότι οι άνθρωποι δεν πρέπει να εμπιστεύονται τις αυτορρυθμιζόμενες φυσικές διαδικασίες για τη συνέχιση της ζωής στον πλανήτη μας, γι’ αυτό πρέπει να πάρουν τα πράγματα στα χέρια τους (όσο τουλάχιστον περνάει από το χέρι τους).
Σύμφωνα με τον Γουόρντ, από τις 15 μαζικές καταστροφές που έχουν συμβεί ως τώρα στη Γη, μόνο μία (αυτή που πριν από 65 εκατομμύρια χρόνια εξαφάνισε τους δεινόσαυρους) πιθανώς προήλθε από έναν εξωγενή και «εξωγήινο» παράγοντα, δηλαδή από την πτώση κάποιου κομήτη ή αστεροειδούς.
Όλες οι άλλες μαζικές καταστροφές προέκυψαν ενδογενώς, μέσα από τις φυσικές διαδικασίες της ίδιας της Γης. Όπως τονίζει ο ίδιος, διαφωνεί κατηγορηματικά με τις ευρέως διαδεδομένες πεποιθήσεις ότι με κάποιο «μαγικό» τρόπο ο πλανήτης μας θα «αυτοθεραπευόταν», αν όλοι οι άνθρωποι ξαφνικά απομακρύνονταν από αυτόν.
Απεναντίας τονίζει ότι οι άνθρωποι χάρη στη νοημοσύνη τους αποτελούν το «κλειδί» για τη σωτηρία του πλανήτη και ίσως τελικά αποδειχθούν ότι αυτοί αποτελούν την κατ’ εξοχήν γνήσια «δύναμη της Γαίας».

Γνωρίζοντας τον Τζέιμς Λάβλοκ
Ο Τζέιμς Εφραίμ Λάβλοκ (James Ephraim Lovelock) (γεν. 26 Ιουλίου, 1919), μέλος της Βασιλικής Εταιρείας του Λονδίνου, είναι ένας ανεξάρτητος επιστήμονας, συγγραφέας, ερευνητής και περιβαλλοντολόγος, που ζει στην Κορνουάλλη, στα νοτιοδυτικά της Μεγάλης Βρετανίας. Είναι διάσημος κυρίως επειδή πρότεινε και εκλαΐκευσε την Υπόθεση της Γαίας, με βάση την οποία επιχειρηματολογεί ότι η Γη λειτουργεί ως ένα είδος υπεροργανισμού (όρος πλασμένος από τη Λιν Μάργκουλις).
Ο Λάβλοκ γεννήθηκε στο Letchworth Garden City. Σπούδασε χημεία στο Πανεπιστήμιο του Μάντσεστερ, προτού αναλάβει θέση στο Medical Research Council στο Ινστιτούτο Ιατρικών Ερευνών του Λονδίνου.
Το 1948 πήρε Ph.D. στην ιατρική στο London School of Hygiene and Tropical Medicine. Έχει διεξάγει έρευνα στις Ηνωμένες Πολιτείες στο Γέηλ, το Κολέγιο Ιατρικής του Baylor University και το Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ.

Διαμάχες
Μολονότι η Υπόθεση της Γαίας έγινε αποδεκτή με προθυμία από πολλούς στην περιβαλλοντολογική κοινότητα, δεν έχει γίνει ακόμη πλήρως αποδεκτή από την επιστημονική κοινότητα. Ανάμεσα στους πιο επιφανείς επικριτές της είναι οι Ρίτσαρντ Ντώκινς και Φορντ Ντούλιτλ, και μια λεπτομερής περιγραφή της σχετικής διαμάχης μπορεί να βρεθεί εδώ. Εν συντομία, οι επικριτές επισημαίνουν ότι εφόσον η φυσική επιλογή δρα πάνω σε μεμονωμένα άτομα (οργανισμούς), δεν είναι εμφανές το πώς μπορεί να αναπτυχθεί ομοιόσταση σε πλανητική κλίμακα. Ο Λάβλοκ απάντησε στην κριτική με τη βοήθεια μοντέλων όπως ο Μαργαριτόκοσμος (Daisyworld), που επιδεικνύουν πώς επιδράσεις στο επίπεδο του ατόμου μπορούν να μεταφραστούν σε πλανητική ομοιόσταση. Ωστόσο, καθώς η Επιστήμη των Γήινων Συστημάτων είναι ακόμη σε βρεφικό στάδιο, δεν είναι ακόμη σαφές με ποιον τρόπο τα διδάγματα του Μαργαριτόκοσμου εφαρμόζονται στην πλήρη πολυπλοκότητα της γήινης βιόσφαιρας και του κλίματος.

Πυρηνική Ενέργεια
Ο Λάβλοκ έχει προβληματιστεί σοβαρά σχετικά με την απειλή της παγκόσμιας υπερθέρμανσης εξαιτίας του φαινομένου του θερμοκηπίου. Στα 2004 προκάλεσε αίσθηση στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, όταν διαχώρισε τη θέση του από πολλούς συναδέλφους του περιβαλλοντολόγους δηλώνοντας ότι: «Μόνο η πυρηνική ισχύς (η πυρηνική παραγωγή ενέργειας) μπορεί τώρα να σταματήσει την παγκόσμια υπερθέρμανση». Κατά την άποψή του, η πυρηνική ενέργεια είναι η μόνη ρεαλιστική εναλλακτική λύση στη χρήση ορυκτών καυσίμων, η οποία έχει τη δυνατότητα τόσο να ικανοποιήσει τη μεγάλης κλίμακας ενεργειακή ζήτηση της ανθρωπότητας, όσο και να μειώσει ταυτοχρόνως τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου.
Το 2005, με φόντο το ανανεωμένο ενδιαφέρον της βρετανικής κυβέρνησης για την πυρηνική παραγωγή ενέργειας, ο Λάβλοκ ανακοίνωσε και πάλι δημόσια την υποστήριξή του στην πυρηνική ενέργεια, δηλώνοντας: «Είμαι Πράσινος και κάνω έκκληση στους φίλους του κινήματος να εγκαταλείψουν την πεισματική άρνησή τους προς την πυρηνική ενέργεια».
Μολονότι οι παρεμβάσεις του Λάβλοκ στο δημόσιο διάλογο σχετικά με την πυρηνική ισχύ είναι πρόσφατες, οι απόψεις του επί του θέματος είναι διαμορφωμένες από παλιά. Στο βιβλίο του0 «Οι Ηλικίες της Γαίας» (1988) δηλώνει: «Ποτέ μου δεν έχω θεωρήσει την πυρηνική ακτινοβολία ή ενέργεια σαν κάτι άλλο από φυσιολογικό και αναπόφευκτο συστατικό του περιβάλλοντος. Οι προκαρυωτικοί πρόγονοί μας εξελίχθηκαν πάνω σ' ένα άμορφο πλανητικό σώμα από ραδιενεργά κατάλοιπα, προϊόν πυρηνικής έκρηξης αστρικού μεγέθους, έναν υπερκαινοφανή στον οποίο συνενώθηκαν τα στοιχεία που συνιστούν εμάς και τον πλανήτη μας».

Μαζική Ανθρώπινη Εξαφάνιση
Αρθρογραφώντας στη βρετανική εφημερίδα «Independent» τον Ιανουάριο του 2006, ο Λάβλοκ ισχυρίζεται ότι ως αποτέλεσμα της παγκόσμιας θέρμανσης «δισεκατομμύρια ανθρώπων θα πεθάνουν και τα λίγα ικανά για αναπαραγωγή επιζώντα άτομα θα βρίσκονται στον Αρκτικό κύκλο, όπου το κλίμα θα παραμένει υποφερτό», μέχρι το τέλος του 21ου αιώνα. Ισχυρίζεται ότι μέχρι το τέλος του αιώνα, η μέση θερμοκρασία στις εύκρατες περιοχές θα αυξηθεί έως και 8°C, και έως και 5°C στους τροπικούς, αφήνοντας μεγάλο μέρος της ξηράς του πλανήτη μη κατοικήσιμο και ακατάλληλο για καλλιέργεια. Προτείνει ότι «θα πρέπει να έχουμε κατά νου τον εντυπωσιακά ραγδαίο ρυθμό των αλλαγών και να συνειδητοποιήσουμε πόσο λίγος χρόνος απομένει για να δράσουμε. Στη συνέχεια, κάθε κοινότητα και έθνος θα πρέπει να βρει τη βέλτιστη χρήση των πόρων που διαθέτουν, για να συντηρήσουν τον πολιτισμό για όσο το δυνατόν περισσότερο γίνεται». Οι απόψεις αυτές έχουν αμφισβητηθεί.

(Πηγή: Περιοδικό CSR REview, σελ. 32-35, Tεύχος 11, Σεπτέμβριος 2009)